پس از تهاجم نظامی آمریكا در مارس سال 2003 به عراق و اشغال آن، این كشور شاهد تغییر و تحولات گسترده و عمیقی در ابعاد سیاسی، اقتصادی، نظامی و ژئوپلتیكی گردیده است. پس از اشغال عراق عوامل ژئوپلتیكی در این كشور به گونه جدیدی مبادرت به ایفای نقش نموده اند، به نحوی كه توانسته اند منطقه خاورمیانه و همسایگان عراق را از نقش جدید خود متأثر سازند. در این مقاله سعی می شود با بررسی سیر تحولات عوامل مهم ژئوپلتیك عراق، نقش ژئوپولتیك عراق جدید در روند همگرایی با ایران تبیین گردد.
عراق كه در لغت به معنی كنار نهر یا دریا آمده، یكی از كشورهای بسیار مهم منطقه خاورمیانه[1] محسوب می گردد كه از نظر ژئوپلتیكی، اقتصادی، امنیتی و نظامی دارای اهمیت زیادی می باشد. از دیرباز سرزمین عراق به دلیل برخورداری از عوامل ثابت و متغیر بسیار مهم ژئوپلتیكی همواره مورد توجه قدرت های محلی و بین المللی قرار داشته است. موقعیت جغرافیایی عراق به گونه ای است كه به لحاظ بر خورداری از عوامل مختلف ژئوپلتیك دارای بسترهای لازم برای ایفای نقش مؤثر در منطقه خاورمیانه و جهان می باشد. كشور عراق بین 29 درجه و 6 دقیقه الی 37 درجه و 5 دقیقه عرض شمالی و 38 تا 46 درجه طول خاوری از نصف النهار گرینویچ واقع شده و دارای 438446 كیلومتر مربع مساحت است. (عزتی،1381: 142)
سرزمین عراق بطور عمده از سه بخش تشكیل شده است: منطقه كوهستانی در شمال و شمال شرقی، منطقه جلگه ای در شرق و جنوب شرقی و زمین های پست و هموار در جنوب. دو رود مهم دجله و فرات كه از تركیه سرچشمه می گیرند پس از عبور از مرز وارد عراق می شوند و قسمت شرقی این كشور را سیراب می كنند (رود فرات پس از عبور از سوریه وارد خاك عراق می گردد). جمعیت عراق در جولای سال 2010 معادل 691/374/25 نفر برآورد شده كه از این تعداد 55 تا 60 درصد را اعراب شیعه، 25 درصد را اعراب سنی و 15 الی 20 درصد را اكراد تشكیل می دهند. تعداد مسیحیان در عراق نیز تا قبل از جنگ دوم خلیج فارس[2] در سال 1991 یك میلیون نفر و در حال حاضر حدود 650 هزار نفر برآورد شده است. تولید ناخالص داخلی عراق در سال 2003 معادل 38/79 میلیارد دلار برآورد شده است كه با احتساب جمعیت 25 میلیونی این كشور، درآمد سرانه در عراق كمتر از 1600 دلار محاسبه می گردد. (رضایی،1392: 45)
عراق در شمال خلیج فارس واقع شده كه از این نظر دارای موقعیت ممتازی است. به همین دلیل بسیاری از صاحب نظران، عراق را دومین كشور در منطقه آسیای جنوب غربی می دانند كه دارای امكانات مناسب جغرافیایی است و در بین كشورهای عربی حوزه خلیج فارس مقام ویژه ای را داراست. به همین دلیل است كه عراق همواره از نظر تاریخی با درك ژئوپلتیك [3]خود، به دنبال كسب رهبری در بین كشورهای منطقه بوده است. (عزتی،1381: 149)
در هر صورت ژئوپلتیك یكی از عوامل مؤثر بر ایفای نقش منطقه ای توسط عراق بوده و همواره بر ذهن دولتمردان و جهت گیری های سیاست خارجی این كشور تأثیر گذاشته است. بدون تردید یكی از دلایل تغییر و تحولات سریع در روابط خارجی و تلاش برای ایفای نقش یك بازیگر تعیین كننده و قدرت منطقه ای طی دهه های اخیر، بسترهای ژئوپلتیكی در این كشور بوده است. كشور عراق از ویژگی های ژئوپلتیكی بارزی برخوردار است كه تركیب و حاصل تأثیرگذاری آنها بر عملكرد دولتمردان و سیاست خارجی این كشور، اوضاع و شرایط منحصر به فردی را به وجود آورده است؛ این شرایط طی سه دهه اخیر موجب تحولاتی در سطح منطقه و كشور عراق گردیده كه نهایتاً تغییرات ژئوپلتیكی قابل توجهی را در این كشور رقم زده است. پس از تهاجم نظامی آمریكا در مارس سال 2003 (فروردین 1382) به عراق و اشغال آن، این كشور شاهد تغییر و تحولات گسترده و عمیقی در ابعاد سیاسی، اقتصادی، نظامی و ژئوپلتیكی گردیده است. پس از اشغال عراق عوامل ژئوپلتیكی در این كشور به گونه جدیدی مبادرت به ایفای نقش نموده اند، به نحوی كه توانسته اند منطقه خاورمیانه و همسایگان عراق را از نقش جدید خود متأثر سازند.
[1] - Middle East
[2] - Persian Gulf
[3] - Geopolitics